Hacı İlyas, çok zengin olmayan, orta halli bir aileye mensuptur. Ağabeyi Hacı Süleyman’la birlikte 1900’lerin başlarında deri ticaretiyle uğraşmaya başlarlar. Çevreden topladıkları derileri, İzmir ve İstanbul pazarlarına satmaktadırlar. Tabaklık ve dericilik dönemin gözde mesleklerindendir. Toplumun geçimini tarım ve hayvancılıkla sağladığı bu dönemde; Ege’nin en büyük hayvan pazarı olan (Acıpayam) Karahöyük Pazarı da en ihtişamlı günlerini yaşamaktadır. Osmanlı Devleti ise, siyasî ve iktisadî sıkıntılarla sarsılmakta, ordu ve milletin üzerinde derin travmalar oluşturacak Balkan Harbi’ne doğru sürüklenmektedir.
Şair Eşref, Acıpayam Kaymakamlığı yaptığı bu dönemi şöyle anlatır:
Acıpayam dedikleri iki dükkân bir fırın,
Peynir ekmek yiye yiye ne ağız kaldı ne burun.
Kazara kaza olmuş derler Acıpayam kazası
Öğleyin sığır sürmekten gelir encümen azası
II. Meşrutiyet (1908) yıllarının Kızılhisar’ı küçücük bir kasabadır. Ticarette kazandıklarını gayrimenkul, meyve bahçesi ve zeytinliklere yatıran Süleyman ve İlyas kardeşler, hızlı şekilde zenginleşmeye başlarlar. İzmir ve İstanbul’daki yerli ve “Ecnebî” büyük tüccarlarla olan ticarî ilişkileri günden güne büyümektedir.
Hacı İlyas’ın Ayşe Hanım’la olan evliğinden peş peşe çocukları doğmaya başlar: Şerife Zeliha (1903), İsmail (1906), Sultan (1908), Kezban (1910), Ümmü Güzin (1917), Huriye (1924)… (Denizli Nüfus Müdürlüğü Kayıtları).
Trablusgarp Savaşı (1911), Balkan Harbi yılları (1912-1913) ve ardından gelen I. Dünya Savaşı’nın getirdiği yokluk, kıtlık ve acı dolu yıllar yaşanmaya başlar. Devlet yıkılışa ve millet de topyekûn perişanlığa doğru sürüklenir. Hacı İlyas, 1914-1918 yılları arasında Kızılhisar Belediye başkanlığı da yapar. (Aydoğdu 1979, s.62)
Nitekim Cumhuriyet’in ilanından sonra, Hacı Süleyman, Hacı İlyas ve o yıllarda 19-20 yaşlarında olan Hacı İlyas’ın oğlu İsmail, Ankara’da Atatürk’ün huzuruna çağrılırlar. Gazi Paşa, desteklerinden dolayı bu aileye Ege Bölgesi’ndeki deri ticaretinin temsilciliğini verir. Böylece ailenin deri ticareti ihracat ve ithalat boyutunda genişler. Burada bir ayrıntıyı hatırlatmakta fayda var. Hacı İlyas ve ailesinin Mübadele yıllarında (1926) Yunanistan’a ve Avrupa’ya giden Rum ve Yahudi asıllı “Ecnebi” tüccarlarla ticarî ilişkileri devam etmektedir.
Hacı Süleyman ve Hacı İlyas’a duyulan bu derin saygı ve vefa duygusundan dolayı, Soyadı Kanunu’ndan (1934) sonra “Kızılhisar” soyadı sadece bu aileye verilmiştir.
H. Hüseyin Aydoğdu, Kızılhisar Tarihi adlı eserinde, Çarşı Camii’nin 1880 yılında Tahsin Çavuş tarafından toprak olarak yaptırıldığını, minaresinin 1880 yılında Hacı Süleymanlar’dan Hacı Süleyman ve Karaosmanlar’dan Hacı Şemsî tarafından tamamlandığını, 1911 yılında ise toprak örtülü camiinin yıkılarak Hacı Süleyman tarafından kiremitli olarak yeniden yaptırıldığını belirtmektedir (Aydoğdu 1979, s.94). Bugünkü Kızılhisar Çarşı Camii, İstanbul’daki Bezm-i Âlem Valide Sultan Camii model alınarak, 1954 yılında Hacı İlyas Kızılhisar tarafından yaptırılmıştır. Kızılhisar Çarşı Camii, Bezm-i Âlem Valide Sultan Camii’ne göre daha süssüz, daha küçük bir model olarak günümüzde ibadet hizmetini sürdürmektedir.
1940’lı ve 1950’li yıllarda, insanlar harçlıklarını çıkar-mak için Yoran ve Honaz Dağı’na kök odunu kazmaya giderler, eşeklere yükledikleri odunları Kızılhisar odun pazarına getirip satarlardı. Hacı İlyas, her hafta cuma namazından sonra kâhyası Yüncü Ahmet’i odun pazarına gönderir, satılmayan odunları günün rayiç fiyatından satın alarak garibanları sevindirirdi. Hacı İlyas’ın bu hayırsever tutumu sadece Kızılhisar’da değil; Denizli, İzmir, Ege Bölgesi ve İstanbul’da yıllarca devam etmiş, o gizliden gizliye binlerce garibanı evlendirmiş, sayısız yoksulu doyurmuştur.
Hacı Süleyman ve Hacı İlyas’ın Serinhisar Orta Mahalle, Kocasu Caddesi’nde eski konak tipi, ahşap evleri bulunmaktadır. Aynı mekânda Hacı Süleyman Çeşmesi de vardır. Çeşmenin kitabesi maalesef son yıllarda sökülmüştür.
19. ve 20. Dönem Denizli milletvekili Haluk Müftüler, Hacı İlyas’ın kızı Ümmü Güzin’den torunudur. Diğer çocuklarından olan torunları, Denizli’de, İzmir’de ve İstanbul’da ikamet etmektedirler. Hacı İlyas’ın bugün Serinhisar’da kız kardeşi Hörü (Huri)’nün torunlarından başka (Ali Büber, baba adı: Ömer, anne adı: Ayşe, Kızılhisar 10/11/1938 doğumlu) hiç akrabası kalmamıştır.
Hacı İlyas Kızılhisar, 03 Şubat 1957 tarihinde Hakk’ın rahmetine kavuştu. Cenazesi binlerce kişinin katılımıyla Kızılhisar Asri Mezarlığı’na defnedildi. Eşi Ayşe Hanım ise Hacı İlyas’tan 15 yıl sonra, 28 Ekim 1972’de vefat etti ve Kızılhisar Asrî Mezarlığı’nda ebedî istirahatgâhına çekildi. Allah rahmet eylesin.
Bu dünyadan bir Hacı İlyas Kızılhisar gelip geçti. Çarşı Camii onun şaheseri olarak varlığını devam ettirmektedir. Bizim teklifimiz Hacı İlyas’ın evi, Denizli Büyükşehir Belediyesi tarafından satın alınmalı ve restore ettirilerek “Hacı İlyas Konağı” adı altında yeniden hizmete sunulmalı ya da müzeye çevrilmelidir.
Saygı ve rahmet dileklerimizle.
Not: Fotoğraflar Ressam Esat Eğer arşivinden alınmıştır.
Öğretim Görevlisi Yaşar ÖZTÜRK
PAÜ Eğitim Fakültesi
Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü
